Naleving van en draagvlak voor de basis gedragsregels (2023)

Belangrijk bij het lezen van de resultaten

Het naleving van en draagvlak voor de basis gedragsregels

De RIVM Gedragsunit doet voor het landelijke Coronadashboardonderzoek naar naleving van en draagvlak voor de geldende gedragsmaatregelen. uitgevoerd. Het interval tussen meetrondes is veranderd over de tijd: de eerste periode zat er 3 weken tussen de metingen, nadat op23 maart2022vrijwel alle maatregelen werden afgeschaft werd dit 4 weken, en vanaf januari 2023 doen we elke 6 weken een meting. Een uitzondering is het interval tussen ronde 30 (21-27 juni 2022) en ronde 31 (11-17 okt 2022), dat bijna 4 maanden was. Voor het onderzoek wordt een steekproef getrokken uit een panel dat op demografische kenmerken zo representatief mogelijk is voor de Nederlandse bevolking. Tussen 17 en 23 januari jl. heeft hiervoor de 34e meting plaatsgevonden. Deelnemers krijgen vragen over het volgen van en draagvlak voor de basis gedragsadviezen die nog gelden in Nederland. Deze rapportage is een beknopt verslag van de huidige meting.

Geen maatregelen maar adviezen

Op het moment van deze meting golden enkel de basisadviezen om de verspreiding van het virus te beperken. Een aantal van de afgeschafte adviezen (zoals thuiswerken) wordt nog gemonitord. Hiervan vinden echter geen draagvlakmetingen meer plaats. Basisadviezen die blijven gelden zijn hygiënemaatregelen zoals hoesten en niezen in de elleboog, regelmatig handen wassen, testen en thuisblijven bij klachten, zorgen voor voldoende frisse lucht en in isolatie gaan na een positieve (zelf)test.

Het volgen van gedragsadviezen

Figuur 1 geeft een beeld van het naleven van de gedragsadviezen over de tijd. We zien deze ronde een daling in het aantal deelnemers dat een test doet bij klachten (min 4 procentpunt). Deze ronde geeft nog ongeveer de helft van de mensen aan dit te doen. De naleving van de andere adviezen is (statistisch gezien) stabiel gebleven ten opzichte van de vorige meetronde in december.

Figuur 1: Ontwikkeling van naleving voor de basis gedragsadviezen

Draagvlak voor de gedragsadviezen

Een ruime meerderheid staat nog achter de gedragsadviezen (Figuur 2). Het draagvlak voor gedragsadviezen is ten opzichte van de laatste meting in december (statistisch gezien) stabiel gebleven. Het laagste draagvlak zien we voor het advies om thuis te blijven bij klachten: zes op de tien deelnemers staan daar achter. Vorig jaar rond deze tijd stonden nog negen op de tien deelnemers achter dit advies. Opvallend is dat dit draagvlak het laagste is voor jongere deelnemers en stijgt met leeftijd: onder 16-24-jarigen gaf bijna vier op de tien aan achter deze maatregel te staan, terwijl dit van de deelnemers die 70 jaar of ouder voor bijna acht op de tien het geval was; de tussenliggende leeftijdsgroepen zitten hier tussenin. Het hoogste draagvlak zien we voor het ventileren van de woning: meer dan acht op de tien mensen stonden hier achter.

Figuur 2: Ontwikkeling van draagvlak voor de basis gedragsadviezen

Thuisblijven bij klachten, testen, en isolatie

Meer mensen hadden klachten; de helft bleef daarmee thuis

Vijf op de tien deelnemers rapporteren minimaal één coronagerelateerde klacht te hebben gehad in de vier weken voorafgaand aan het onderzoek (Figuur 3). Dat is een stijging ten opzichte van de vorige meting. In de Infectieradar is de laatste paar weken juist een daling te zien. Dit verschil zou deels verklaard kunnen worden door verschillende vraagstellingen: voor de Infectieradar wordt gerapporteerd over klachten in de afgelopen week, terwijl in het trendonderzoek naar de afgelopen 4 weken wordt gevraagd. Snelle fluctuaties in het aantal mensen dat klachten rapporteert komen in het trendonderzoek dus minder naar voren. Opvallend is dat coronagerelateerde klachten vaker worden gerapporteerd naarmate deelnemers jonger zijn: onder 16-24-jarigen gaf meer dan zes op de tien aan minimaal één coronagerelateerde klacht te hebben gehad, terwijl dit van de deelnemers die 70 jaar of ouder voor drie op de tien het geval was; de tussenliggende leeftijdsgroepen zitten hier tussenin (cijfers niet in figuur). Omdat het om zelfrapportage gaat, is het niet duidelijk of werkelijk minder oudere deelnemers klachten hebben, of dat oudere deelnemers klachten minder goed herkennen of vaker toeschrijven aan andere aandoeningen.

Figuur 3: Percentage deelnemers met minimaal ééncoronagerelateerde klacht

Van de deelnemers die minimaal één klacht hadden, bleef iets minder dan de helft thuis terwijl ze klachten hadden (tenzij ze al een negatieve test hadden; Figuur 4). Als we verder kijken naar thuisblijven bij klachten1, zien we dat bijna acht op de tien deelnemers nog wel geloven dat deze maatregel effectief is, dat aandeel is redelijk stabiel over de tijd (cijfers niet in figuur). We zien als we terugkijken over het laatste jaar wel een daling in het aantal deelnemers dat aangeeft het makkelijk te vinden om dit advies op te volgen: een krappe zes op de tien vindt het makkelijk om thuis te blijven bij klachten, terwijl aan het begin van 2022 nog acht op de tien dat vond (NB: begin 2022 speelde de opmars van de toen nog onbekende omikronvariant). Sindsdien is dit geleidelijk gedaald. Hoe moeilijk of makkelijk mensen het vinden om dit advies op te volgen hangt samen met naleving.

¹ Hiervoor zijn trends in determinanten van het gedrag bekeken en regressie-analyses gedaan (hier niet gepubliceerd).

Figuur 4: Naleving van (zelf)testen en thuisblijven bij klachten

Dalende trend in testen bij klachten, meerderheid heeft wel een zelftest in huis

Vijf op de tien deelnemers met klachten deed een coronatest. Dit aandeel was lager onder deelnemers uit de jongste leeftijdsgroep (vier op de tien uit de groep 16-24 jaar, tegenover zes op de tien bij volwassenen tussen 25 en 69 jaar, en vijf op de tien van de 70+ers), en hoger onder vrouwen (58%) dan mannen (48%). Bijna iedereen gebruikte een zelftest (Figuur 5). De beleving van hoe moeilijk of makkelijk het is om dit advies op te volgen hangt ook hier samen met naleving2,maar hoe gemakkelijk mensen het vinden om te testen is weinig veranderd in het afgelopen jaar. Wel zijn minder mensen overtuigd dat testen effectief is bij het bestrijden van de pandemie. Zeven op de tien deelnemers in de huidige ronde vinden dat testen helpt, tegenover acht op de tien aan het begin van vorig jaar (cijfers niet in figuur). Daarnaast zien we een daling in de ervaren sociale norm, ofwel de mate waarin mensen anderen dit advies zien opvolgen: vijf op de tien ziet dat anderen een test doen bij klachten, dit was aan het begin van vorig jaar ruim zeven op de tien (cijfers niet in figuur). Ervaren effectiviteit van de maatregel en sociale norm hangen beide samen met naleving.

Deelnemers die klachten hadden en geen test hebben gedaan, is gevraagd wat de reden daarvoor was. De meest gekozen reden om geen test te doen, is ‘ik denk dat deze klachten niet bij corona horen’ (55%), gevolgd door ‘ik had hele milde klachten’ (22%) en ‘ik vind het niet nuttig om een coronatest te doen’ (18%). 3% van de deelnemers met klachten die geen test hebben gedaan, noemt de kosten van een zelftest als reden.

² Hiervoor zijn trends in determinanten van het gedrag bekeken en regressie-analyses gedaan (hier niet gepubliceerd)

Figuur 5: Testen bij klachten

Uit eerder onderzoek weten we dat de kans groter is dat mensen een test doen bij klachten als ze al een zelftest in huis hebben. Ruim acht op de tien deelnemers geeft aan één of meer zelftesten in huis te hebben. Deelnemers die geen zelftest in huis hebben geven als belangrijkste redenen dat ze pas een zelftest willen kopen als ze die nodig hebben of dat ze het niet (meer) nodig vinden om een corona zelftest te doen (Figuur 6). Eén op de tien geeft als reden dat zelftests te duur zijn. De helft van de deelnemers die geen zelftest in huis hebben, geeft aan dat ze wel een test in huis zouden hebben als ze deze gratis zouden kunnen ophalen bij de drogist of supermarkt.

Figuur 6: Redenen geen zelftest in huis

Isolatie na positieve test

Na een positieve test houdt ruim vijf op de tien (53%) zich volledig aan de isolatierichtlijnen. Dit cijfer is wel gebaseerd op kleine aantallen. Als we mensen die aangeven alleen voor een frisse neus (incl. hond uitlaten) naar buiten te zijn gegaan meetellen, komt dit percentage op 81% (Figuur 7). Acht op de tien deelnemers denken dat deze maatregel helpt om het virus te bestrijden.

Figuur 7: In isolatie na een positieve test

Trend van (sociale) activiteiten en mobiliteit

Figuur 8a toont het percentage deelnemers dat heeft aangegeven in de week voorafgaand aan de meting naar buiten te zijn geweest voor een activiteit. Negen op de tien deelnemers zijn naar buiten geweest voor boodschappen, acht op de tien gingen een frisse neus halen of op bezoek bij vrienden of familie en meer dan zes op de tien deelnemers gingen naar het werk. Een op de tien deelnemers geeft aan dat 1,5 meter afstand wordt gehouden op het werk, bij het boodschappen doen, of bij familie en vrienden (Figuur 8b). Buiten bij het halen van een frisse neus zegt bijna zes op de tien deelnemers afstand te kunnen houden van anderen. We zien hierin geen veranderingen ten opzichte van de vorige meting.

Figuur 8b: Percentage deelnemers dat rapporteert dat mensen (zelden of nooit) dichterbij kwamen dan 1,5 meter tijdens de laatste keer dat ze naar buiten gaan om te werken, boodschappen te doen, familie of vrienden te bezoeken of een frisse neus te halen

Als we verder inzoomen op de sociale activiteit zien we dat de helft van de deelnemers naar buiten is gegaan om naar de horeca te gaan, drie op de tien deelnemers ging naar een feestje en twee op de tien naar een culturele instelling (Figuur 9a). Bezoek aan een feestje ligt 3 procentpunt lager dan de vorige ronde. Het bezoek aan culturele instellingen is juist licht gestegen ten opzichte van vorige keer (met 3 procentpunt). We zien dat het afstand houden bij deze activiteiten redelijk gestabiliseerd lijkt: slechts bij een op de tien komen andere mensen tijdens deze activiteiten zelden of nooit dichterbij dan 1,5 meter (Figuur 9b).

Figuur 9b: Percentage deelnemers dat rapporteert dat mensen (zelden of nooit) dichterbij kwamen dan 1,5 meter tijdens de laatste keer dat ze naar buiten gaan om een horecagelegenheid (café, restaurant) te gaan, naar een culturele instelling (bioscoop, theather, museum) te gaan en/of om naar een feestje te gaan (verjaardag, bruiloft). De cijfers bij culturele instelling en horeca zijn gedurende de sluiting weggelaten

Zorgen om het Coronavirus

Een op de tien deelnemers zegt zich zorgen te maken om het coronavirus (Figuur 10). Dat aandeel is gelijk gebleven ten opzichte van de vorige meting. In 2022 is het aantal mensen dat zich zorgen maakte gestaag gedaald tot een kleine minderheid. Oudere deelnemers maakten zich eerder in de pandemie meer zorgen dan jongere deelnemers, maar dat verschil is verdwenen: ook onder deelnemers van 70 jaar of ouder is het aandeel dat zich zorgen maakt nu een op de tien.

Figuur 10: Percentage deelnemers dat zich zorgen maakt over het coronavirus

Deze ronde is voor het eerst ook gevraagd in hoeverre de huidige situatie rondom de corona-uitbraak in China mensen bezighoudt. Ongeveer drie op de tien deelnemers geven aan dat ze zich zorgen maken over de corona-uitbraak in China (Figuur 11). We zien hierin verschillen tussen leeftijdsgroepen: van de deelnemers onder de 40 jaar maakt twee op de tien zich zorgen, onder deelnemers tussen 40 en 69 jaar zijn dat er drie op de tien, en voor deelnemers van 70 jaar of ouder vier op de tien.

Figuur 11: Zorgen over de corona-uitbraak in China

Risicomijding

Vier op de tien deelnemers zegt (erg) zijn best te doen om te voorkomen dat ze besmet raken met het virus. Dat is stabiel ten opzichte van de vorige meting (Figuur 11). In het eerder gebruikte onderzoekspanel was te zien dat dit aandeel vorig jaar (2021) een stuk hoger lag, zeven tot acht op de tien deelnemers gaven toen aan (erg) hun best te doen. In de loop van dit jaar is dit aandeel geleidelijk gedaald. Er is een duidelijk verband met leeftijd te zien: in de huidige ronde zeggen bijna zeven op de tien deelnemers van 70 jaar of ouder (erg) hun best te doen om te voorkomen dat ze besmet raken; bij 16-24-jarige deelnemers is dat twee op de tien (de overige leeftijdsgroepen vallen hier tussenin); vrouwen zeggen ook meer hun best te doen om niet besmet te raken dan mannen (vijf vs. vier op de tien) (cijfers niet in figuur).

Figuur 12: Percentage deelnemers dat zijn/haar best doet om te voorkomen dat ze besmet raken met het coronavirus

Vertrouwen in coronabeleid van de overheid en proportionaliteit van de maatregelen

Deelnemers zijn verdeeld in hun mening over het coronabeleid van de overheid: meer dan een derde (37%) zegt redelijk veel tot heel veel vertrouwen te hebben in het coronabeleid van de overheid, nog een ruime derde (37%) heeft een beetje vertrouwen en een kwart (26%) heeft weinig tot helemaal geen vertrouwen in het coronabeleid. Een meerderheid van zeven op de tien deelnemers vindt dat de overheid op dit moment voldoende maatregelen neemt (Figuur 13). Twee op de tien vinden dat er (veel) te weinig maatregelen worden genomen, en één op de tien vindt dat er (veel) te veel maatregelen zijn. Het aantal deelnemers dat vindt dat er te weinig maatregelen zijn is licht gestegen in vergelijking met de vorige ronde.

Figuur 13: Proportionaliteit coronamaatregelen

Deelnemers is ook gevraagd hoe zij denken over maatregelen die worden genomen met betrekking tot de corona-uitbraak in China. Het kabinet heeft besloten dat reizigers die vliegen vanuit China een negatief testresultaat bij zich moeten hebben. Ook is er een dringend advies om een mondkapje te dragen tijdens vluchten van en naar China. Meer dan zeven op de tien deelnemers staan achter deze maatregelen. Een op de tien deelnemers geeft aan het hier niet mee eens te zijn. Meer dan de helft van de deelnemers vindt dat er voldoende maatregelen worden genomen m.b.t. de corona-uitbraak in China (58%). Ongeveer een derde van de deelnemers vindt dat er te weinig tot veel te weinig maatregelen worden genomen (36%) en minder dan een op de tien vindt dat er (veel) te veel maatregelen worden genomen (6%).

Daarnaast zijn deelnemers deze ronde ook gevraagd in hoeverre ze het belangrijk vinden dat landen binnen Europa dezelfde maatregelen nemen m.b.t. de corona-uitbraak in China. Acht op de tien deelnemers geeft aan dit belangrijk te vinden, en één op de tien deelnemers geeft aan dit niet of helemaal niet belangrijk te vinden.

Vaccinaties

In deze meetronde gaf 91,7% van de deelnemers aan ten minste één vaccinatie te hebben gehad, 87,5% heeft de volledige basisserie gehad. Van de mensen die tenminste één vaccinatie hebben gehad, zegt 83,8% ook een booster te hebben gehad.

Van de deelnemers die tenminste één coronavaccinatie hebben gehad, heeft 47% dit najaar een herhaalprik gehaald, 10% is het nog van plan, en 13% weet het nog niet. 30% geeft aan geen herhaalprik te willen. De vaccinatiebereidheid is hoger onder oudere dan onder jongere deelnemers (Figuur 14): van de 70+-ers zegt bijna negen op de tien de vaccinatie te willen gaan halen of al te hebben gehaald, en dat geldt ook voor ruim zeven op de tien deelnemers tussen 55 en 69 jaar. In de leeftijdsgroepen daaronder daalt het percentage deelnemers dat een vaccinatie wil halen of al heeft gehaald: 47% van 40-54-jarigen, 41% van 25-39-jarigen, en 33% van de 16-24-jarigen. Opvallend is dat er in de jongere leeftijdsgroepen meer deelnemers zijn die nog geen keuze hebben gemaakt over de herhaalvaccinatie. In meetronde 32 rapporteerden we dat met name jonge deelnemers (ruim vier op de tien van 16-24-jarige deelnemers, ruim drie op de tien 25-39-jarige deelnemers) aangaven te weinig informatie te hebben ontvangen over de herhaalprik om hun keuze te kunnen maken (deze ronde is dat niet opnieuw uitgevraagd).

Figuur 14: Van plan herhaalprik te halen, uitgesplitst naar leeftijd

Deze ronde is voor het eerst ook uitgevraagd aan deelnemers die geen herhaalprik willen halen of nog twijfelen, of ze onder bepaalde omstandigheden wel een herhaalprik zouden halen en zo ja, welke dit dan zouden zijn (Figuur 15). Mensen konden meerdere redenen aankruisen. De vaakst gekozen redenen zijn “als er een nieuwe variant van het virus in Nederland is waar meer mensen ernstig ziek van worden” (55%) en “als vaccinatie nodig is naar het buitenland te kunnen reizen” (45%). 14% zou in geen geval de herhaalprik halen. Jongeren (16-24 jaar) geven vaker aan dan andere leeftijdsgroepen dat ze de herhaalprik zouden nemen als het aantal besmettingen in Nederland snel oploopt (48%) of als er vaccinatie nodig is om naar het buitenland te kunnen reizen (62%).

Figuur 15: Redenen om toch een herhaalprik te nemen

Welbevinden

Vanwege het beëindigen van het cohort vragenlijstonderzoek, zijn vanaf ronde 31 vragen over psychische gezondheid en ervaren eenzaamheid opgenomen in het trendonderzoek. Psychische gezondheid (Figuur 16) neemt toe met leeftijd: minder dan zeven op de tien 16-24-jarige deelnemers lijkt psychisch gezond (gemeten met de MHI-5, een internationaal gevalideerd meetinstrument), tegenover acht op de tien deelnemers tussen 25 en 54 jaar, en negen op de tien deelnemers van 55 jaar of ouder. Sinds de vorige meting zien we een lichte daling in het aantal deelnemers dat psychisch gezond is, specifiek in de jonge leeftijdsgroep van 16-24 jaar (-4 procentpunt). Ervaren eenzaamheid (Figuur 17) neemt af met leeftijd. Waar onder 16-24-jarigen 47% zich enigszins tot sterk eenzaam voelt, rapporteert 38% van de deelnemers van 70 jaar of ouder zich enigszins tot sterk eenzaam te voelen. Uit het cohort vragenlijstonderzoek bleek dat de verschillen tussen leeftijdsgroepen toenamen ten tijde van stevigere maatregelen. Over het algemeen is het totaal aantal mensen dat rapporteert zich engiszins tot sterk eenzaam te voelen (41%) de afgelopen drie metingen gelijk gebleven.

Figuur 17: Eenzaamheid over tijd, uitgesplitst naar leeftijd

Over de deelnemers

Aan de 34e ronde deden 5.066 deelnemers mee. De man-vrouw, leeftijds- en opleidingsverdelingen staan gepresenteerd in tabel 1.

De door ons gepresenteerde cijfers worden gewogen naar leeftijd, geslacht, opleidingsniveau en provincie zodat ze een zo representatief mogelijk beeld geven van de Nederlandse bevolking.

Tabel 1: Achtergrondkenmerken van de deelnemers

Meer informatie

• Achtergrondinformatie trendonderzoek
• Analyses eerdere metingen